Amsterdam - Russel Shorto

Amsterdam. De meest vrijzinnige stad ter wereld'Shorto houdt van de stad, ik van zijn boek', zegt voormalig burgemeester Job Cohen op de omslag van Amsterdam. Dat is goed getroffen. Het boek van Russell Shorto - Amerikaans journalist en schrijver, van huis uit filosoof en tot voor kort directeur van het John Adams Institute - lees je echt voor je plezier. Maar het is zeker ook een informatief historisch relaas over de Geschiedenis van de meest vrijzinnige stad ter wereld. Met deze ondertitel is meteen het centrale thema van het boek benoemd: de geboorte van het liberalisme en de tolerante staat in 17de eeuws Amsterdam.

Een ideeëngeschiedenis dus, maar wel een die verwoven is met de omstandigheden van de tijd. Russell Shorto vertelt het verhaal aan de hand van de belevenissen van een hele stoet personen, die maar al te vaak achter de hoofdlijnen van de historische ontwikkelingen verdwijnen. Ze komen bij Shorto tot leven, niet als abstracte figuren van eeuwen geleden in rare kleren, maar als mensen van vlees en bloed, en vooral ook met herkenbare gevoelens. Gebeurtenissen zijn bij Shorto ook altijd persoonlijke lotgevallen.

Zo lezen we hoe Willem van Oranje het door een stevige meevaller van eenvoudige landadel tot Prins van Oranje schopt en puissant rijk wordt. We zien Karel de Vijfde, vader van de beruchte koning Philips de Tweede van Spanje,  als gepassioneerd krijger en gewiekst diplomaat, als sluwe intrigant die Mexico en Peru aan zijn rijk weet toe te voegen. Maar Shorto schildert hem ook als oude man - 'asgrauw, uitgeput, epileptisch, kreupel van de jicht'. Alva, de belichaming van het Kwaad, blijkt trouwens ook al een jichtige man te zijn geweest, die klaagde over zijn onmenselijk zware leven. En zo is Shorto's Amsterdam een mozaïek geworden van kleine geschiedenissen die tezamen de grote geschiedenis van de stad weergeven.

Jichtig of niet, de Hertog van Alva ging ging ondertussen met zijn Bloedraad gewoon door met zijn politiek van veroordeling van ketters. Het verhaal is ingekleurd met details. Je leest in welke gevallen je na verkettering ter dood gebracht werd door verdrinking (in een dicht genaaide zak), door de brandstapel of door ophanging, of recht had op een clementere dood door snelle onthoofding.

Helse taferelen
Het kwaad kwam in die zestiende eeuw niet alleen van Roomse zijde. Shorto citeert uit het persoonlijke dagboek van broeder Jacobszoon, prior van het Augustijner klooster van Stein. Hij was de gruwelijkheden daar ontvlucht om even later in Amsterdam in soortgelijke narigheid terecht te komen. Groepen plunderaars hadden het vooral op priesters en nonnen voorzien, die ze alle kleren van het lijf rukten en lieten rondparaderen. Ze werden gemarteld en vermoord. Van een lijk van een priester waren de genitalieën afgehakt. 'Wie soude niet gedwongen worden tot schreyen, huylen ende crijten?' schrijft de doodsbenauwde monnik ten tijde van de Alteratie.

Het dient natuurlijk allemaal als contrast met het verlichte liberalisme dat volgens Shorto in Amsterdam zijn oorsprong heeft, het hoofdthema van zijn boek. Want als het land in de Gouden Eeuw uiteindelijk tot bedaren is gekomen, groeit uit de helse taferelen van de eeuw ervoor een vrijzinnige en relatief tolerante staat. 'Liberalisme' is de ideologische kern daarvan. Het heeft twee kanten die door het hele boek steeds terug komen: de opkomst van het individu en de persoonlijke vrijheid om te zijn wie je bent én de economisch liberale en tolerante samenleving die dit mogelijk maakt. De Amsterdamse ideeën hebben Shorto's geboorteland, de Verenigde Staten, diepgaand beïnvloed.

Vervloekt
De leveranciers van de liberale ideeën, denkers als Descartes - hij verbleef een tijdje in Amsterdam, vrijhaven van de kritische denkers - Erasmus en Spinoza, komen uitgebreid ter sprake. Zij zijn de wegbereiders van het tolerante Nederland. Shorto beschrijft hun ideeën en hun lotgevallen. Zo citeert hij de vloek die een rabbijn uitsprak bij de excommunicatie van Spinoza uit de Joodse religieuze gemeenschap. 'Met het oordeel der engelen en de uitspraak der heiligen vervloeken, verbannen, verwensen en verdoemen wij Baruch de Espinoza, met toestemming van de gezegende God en heel deze heilige gemeente (..). Vervloekt zij hij bij dag en vervloekt bij nacht, vervloekt bij zijn liggen en vervloekt bij zijn opstaan, vervloekt bij zijn uitgaan en vervloekt bij zijn ingaan.'

Liberale stad
Shorto beschrijft vervolgens hoe de samenleving wordt ingericht om de liberale ideeën handen en voeten te geven. Hoe je als eenvoudige jongen of boerenmeid vooruit kon komen. Hoe de handel en de financiële wereld georganiseerd werden. In verhalen over de vele boekhandels in Amsterdam, liefst 400. Over de Nederlandse kolonie Nieuw Amsterdam, de in New York nog altijd herkenbare invloed van de Hollandse periode van Manhattan. Over de VOC en de expedities naar de Oost, met al hun drama's en successen en de rol van het lefkapitaal.

De formule is als in het voorgaande. Personen uit het verleden worden äan ons voorgesteld. We lezen over hun opvattingen en wat ze deden om hun plaats in de geschiedenis te verwerven. Eduard Douwes Dekker (Multatuli, vroege antikoloniale schrijver), Benno Premsela (pionier van de homobeweging), Karl Marx (die in Amsterdam aan het hoofd van een kleine stoet over de Haarlemmerdijk liep), Jan van der Heyden (uitvinder van de brandspuit) trekken voorbij. Nicolaas Tulp - bekend van Rembrandts anatomische les - die eerst gewoon Claes Pieterszoon heette maar, rijk geworden tijdens de tulpenmanie, veranderde zijn naam en liet op zijn dokterskoets een tulp schilderen - na de hype vond hij het toch verstandiger dit tulpen logo weer te verwjderen om imagoschade te voorkomen. Amsterdam is bij Shorto een stad van mensen geworden.

'Magisch Sentrum'
Zo loopt het boek door de geschiedenis van de 18de en 19de eeuw. Langs de bezetting door Napoleon rond 1800, de Nazi's en de Amsterdamse Joden, de terugkeer van de Indische Nederlanders en, dichterbij, de opkomst van de verzorgingsstaat en de jaren '70 van de vorige eeuw, toen Amsterdam het 'Magische Sentrum' werd van alles wat genoeg had van de conformistische oude wereld.

Dat culturele liberalisme van de laatste decennia van de twinigste eeuw was niet louter een product van de protestbeweging van de jaren zestig, stelt Shorto, maar vloeide voort uit de hele unieke geschiedenis van de stad. Via de happenings (voor de mensen van nu: een soort flash mobs) op het Spui met anti-rookmagiër Robert Jasper Grootveld, provo Roel van Duin en de kraakbeweging komen we dan bij onze huidige tijd.

De zus van Iman
En daar begint het toch wel te wringen, dat beeld van Amsterdam als meest vrijzinnige stad ter wereld. In hoeverre klopt het? Al in het begin van het boek blijkt dat de zus van Shorto's Marokkaanse kinderoppas Iman geen visum krijgt om haar te bezoeken. Ook al hebben de Shorto's zich borg gesteld voor haar. Ook al  wonen Iman en haar man al jaren in legaal Nederland. Ook al betaalden ze al die tijd belasting. De IND geeft als reden voor de weigering: ze is niet betrouwbaar, mogelijk wil haar zus in Nederland blijven. Een 'onbegrijpelijke intolerantie', aldus de verbijsterde Shorto. Je kunt deze 'ongastvrijheid' moeiteloos aanvullen met andere voorbeelden van geblondeerde politiek en stemmingmakerij. Aanvankelijk tegen moslims, maar inmiddels ook tegen Polen, Roemenen en Bulgaren.  

Je kunt ongetwijfeld een minder welwillende geschiedenis van Amsterdam schrijven - denk aan de slavenhandel, de medewerking van ambtenaren aan de deportatie van Amsterdamse Joden, de houding tegenover de onafhankelijkheid van Indonesië. Op de keper beschouwd is dus het maar de vraag of het beeld van de liberale stad klopt. Dat is nu eenmaal de makke van historische analyses: je kunt het allemaal ook anders zien. Russell Shorto beschrijft in elk geval met verve de liberale traditie van Amsterdam.

Met al die persoonlijke verhalen is het alsof je zelf even door al die eeuwen rondwandelt en van dichtbij historische gebeurtenissen gadeslaat. Voor buitenlandse bezoekers illustreren de coffeeshops, waar je openlijk wiet en hash van een menukaart bestelt, en de Wallen - met kinderdagverblijf Juliana temidden van de 'ramen' met schaars geklede dames - de tolerantie, die Amsterdam in de hele wereld beroemd en berucht maakt. 'Als je zenuwachtig bent of je weet niet precies hoe je een prostituee in de rosse buurt moet aanspreken, dan kun je een buurtagent om advies vragen'.

Amsterdam. Geschiedenis van de meest vrijzinnig stad ter wereld.
Auteur: Russel Shorto
Uitgeverij: Ambo | Anthos
ISBN: 978 90 263 27377 (gebonden)
ISBN: 978 90 263 23997 (paperback)
Prijs: € 24,50 / € 29,50