Architectuur Amsterdam

De Bijlmermeer en zijn hoogbouw: altijd goed voor ophef en discussie. Ook nu weer. Woningcorporatie Rochdale wil de flat Kleiburg slopen. Stadsdeel Amsterdam Zuidoost is tegen, zo ook erfgoedorganisaties als Heemschut en de stichting Bijlmermuseum. Maar geld voor renovatie ontbreekt, zegt Rochdale. Het biedt om zijn goede wil te tonen de flat te koop aan voor 1 euro. Dat aanbod heeft tientallen reacties opgeleverd  van particulieren en projectontwikkelaars. Wat staat er op het spel?

Rochdale heeft een totaalbudget van 70 miljoen voor renovatie in 2011. Evenveel als de renovatie van Kleiburg (1971) alleen zou kosten, aldus de corporatie. In het oorspronkelijke plan zou een deel van het 430 meter lange flatcomplex - met drive-in garage en bedrijfsruimten erbij 600 meter - gesloopt worden, een deel hoogwaardig verbouwd en voor 200.000 euro per flat in de verkoop gebracht, en een deel gerenoveerd voor huisvesting van specifieke groepen als studenten. Verkoop van de appartementen zit er in de huidige markt niet in, beseft Rochdale, vandaar de corporatiereflex: slopen en nieuwbouw in middelhoog en laagbouw. Dat ligt beter in de markt.

Toch kun je redelijkerwijs verwachten dat ook nieuwbouw op zich zal laten wachten, gezien de huidige problemen in de huizenmarkt. Dat stelt Peter Dautzenberg van de stichting Bijlmer Museum , een organisatie die zich sterk maakt voor behoud van ten minste een deel van de karakteristieke honingraatflats in dit gebied - dat eveneens de naam Bijlmer Museum draagt. Hij stelt in een brief aan stadsdeel Zuidoost voor een adempauze te nemen voordat er een besluit genomen wordt. Kleiburg zou tijdelijk 'ingepakt' kunnen worden. 

'Salsa in the streets'
De hoogbouwflats van de Bijlmermeer hebben van meet af aan problemen opgeleverd. De woningvoorraad in dit deel van Amsterdam bestond voor negentig procent uit hoogbouw. Een veel te uniform aanbod in de sterk gesegmenteerde markt van huurders en kopers. Buurgemeenten hadden een huis met tuin in de aanbieding. Dat waren redenen voor een enorm programma van sloop en nieuwbouw: liefst vijftig procent van de woningen in de hoogbouw werd vervangen door eenenvijftig procent woningen in middelhoog- en laagbouw. In het plaatje hierboven is de verdwenen hoogbouw grijs weergegeven, de behouden flats zijn rood. Het Bijlmer Museum ligt in het kwadrant rechts onder - het vliegtuigje markeert de plek van de Bijlmer vliegramp.

Een Amsterdams grachtje in de Bijlmermeer (links); het Mi Akomoplein met palmbomen in de K-buurt.

Het heeft geholpen. De Bijlmermeer heeft nu een gevarieerd woningaanbod. En dat niet alleen, het vernieuwingsprogramma heeft gezorgd voor nieuwe functies. Er zijn grote onderwijsinstellingen gekomen in plezierige nieuwbouw, winkelcentrum Amsterdamse Poort is nu voor veel Amsterdammers een aangenaam uitstapje, parkeergarages zijn omgebouwd tot bedrijfsruimtes, het Bijlmerparktheater zorgt voor culturele tamtam, het Bijlmerpark zelf wordt up-to-date gemaakt als gebruikspark. Kortom, het hele repertoire van de hedendaagse stadsvernieuwing is ingezet. Slaapstad Bijlmermeer bestaat niet meer. Een enthousiaste projectontwikkelaar: 'Het is hier salsa in the streets.'

Het Bijlmermuseum met de gerenoveerde flats Gooioord en Groeneveen. In de bossages links boven staat ook 'de Boom die alles zag', het monument voor de slachtoffers van de Bijlmer vliegramp.

Droomlandschap
Al die verandering is tegelijk de reden waarom verdere sloop geen goed idee is. Kleiburg staat in het Bijlmer Museum, waar de resterende markante en inmiddels 'klassieke' Bijlmer honingraatflats staan. Voorbij rijdend heb je er zicht op vanaf het metroviaduct dat door het gebied snijdt, maar je kunt er ook goed doorheen wandelen. Dat unieke stadsgezicht wordt door de sloop van Kleiburg onherstelbaar aangetast. Het spectaculaire effect van dit woud van hoogbouwreuzen verdwijnt, als in het verschiet van de zichtlijnen een laagbouwwijkje opdoemt. Je raakt voor altijd iets heel bijzonders kwijt.

Want de Bijlmermeer was, met al zijn perikelen en planningsfouten, wel een stedenbouwkundig droomlandschap van onvergelijkbare schoonheid. Een cool en vet kunstwerk. Waterpartijen, rietland, sloten langs de randen en parkachtig stedelijk groen met vijvers tussen de gebouwen. Nergens benepen kleinburgerlijk, alles nieuw, geen houvast in de traditie, een wijk voor sterk volk. Uit dit landschap rezen de honingraatvormige gebouwen hoog op, volgens het recept van Le Corbusiers verticale stad. De mysterieuze ontwerper Siegfried Nassuth - 'de man wiens Bijlmerarchief bij het vuilnis belandde, en die zelfs zijn eigen dood geheim wist te houden' - gaf er een heel eigen, Amsterdams gezicht aan. En zo is de Bijlmermeer een van de belangrijkste hoofdstukken van de Amsterdamse architectuurgeschiedenis, een radicaal vervolg op de Westelijke Tuinsteden van Van Eesteren. Zo zijn in Amsterdam - bij verstandig monumentenbeleid - nog altijd de twee belangrijkste varianten van de modernistische tuinstad uit CIAM-traditie te zien.

Natuurlijk: de Bijlmer was een typisch top-down ontwerp, zoals alle stedenbouw uit die tijd. Uitgedacht voor de ideale mens, of ten minste om deze sociale mensensoort voort te brengen. Vol gepland met  gemeenschappelijke voorzieningen. Een monument van naoorlogse idealen, die halverwege bleven steken toen het geld op was en ook de bevolking zich niet naar het plan voegde. Ook hierom verdient het Bijlmer Museum, inclusief Kleiburg, als tijdsdocument behouden te blijven.

De ING Bank van Ton Alberts en Max van Huut in Amsterdam Zuidoost, een hoogtepunt van organisch bouwen in Nederland en een van de gebouwen uit de jaren '70 en '80 in de Bijlmermeer, die volgens erfgoedorganisatie Heemschut monumentwaardig zijn.

Oostelijk Havengebied, Westergasfabriek, Bijlmermeer
Architectuurhistorie: mooi, maar niet iedereen begint nu spontaan te jubelen. Laten we het over nuchtere belangen hebben: economische waarde. Kleiburg staat in het stuk Bijlmermeer tussen de metrostations Ganzenhoef en Kraaienest. Aan beide zijden van de metrolijn heeft zich de laatste jaren een landschap ontvouwd dat zich goed leent voor recreatief-toeristische ontwikkeling. In dit beloopbare deel van Amsterdam Zuidoost - niet meer dan 900 meter lang en 600 meter breed - bevinden zich een kleurrijke markt met een mix van tropisch en oerhollands aanbod, culturele en onderwijsinstellingen in aansprekende architectuur, een uniek kerkverzamelgebouw met gestapelde kerkzalen, enkele restaurants, een sprookjesachtige moskee, 'De boom die alles zag' - monument van de Bijlmer vliegramp -, prijswinnende gerenoveerde hoogbouwflats, het heringerichte open parklandschap met vijvers en bossages, 'onttopte' garages, twee winkelcentra. En voor architectuurtoeristen natuurlijk de parkstad van Siegfried Nassuth: een unieke villawijk voor het volk, met honingraatflats. Only in Amsterdam!

Stadsdeel Zuidoost kan inzetten op zo'n ontwikkeling. De Bijlmermeer is een prachtige, gevarieerde  omgeving voor bezoekers. Het Bijlmermuseum is daarin onvervangbaar. De belangstelling voor architectuur en erfgoed groeit. Het Oostelijk Havengebied, de Westergasfabriek en sinds kort ook 'moeilijke' stadsdelen als Nieuw-West tonen aan dat je zo'n gebied in korte tijd met succes kunt promoten. Leuk voor bezoekers van Amsterdam, maar ook voor bewoners en bedrijven ter plekke. Het aanzien van de buurt straalt af op zijn bewoners. Restaurants en winkeliers profiteren mee. Sloop van Kleiburg vernietigt niet slechts kapitaal in steen: het gaat om méér dan het behoud van een flat.