Architectuur Amsterdam

Het boek Nieuw Nieuw-West is een verslag van de vernieuwing van de Westelijke Tuinsteden, die na de oorlog langs de hele westrand van Amsterdam werden aangelegd. Fotograaf Luuk Kramer heeft er vanaf 2007 rondgekeken en de 'grote verbouwing' gefotografeerd, waaruit de tuinsteden als 'Nieuw-West' tevoorschijn komen. Een nieuw voorkomen, een nieuwe naam.
Nieuw Nieuw-West geeft een beeld van de architectuur van het stadsdeel en laat tegelijk zien hoe het in alle veranderingen zijn identiteit behoudt. Naast de foto's geven drie teksten een overzicht van waar het bij de vernieuwing om gaat, welke keuzen er gemaakt worden en hoe verschillend er tegenaan gekeken wordt. Een overzichtskaart achterin het boek laat zien waar je de gebouwen kunt vinden, zodat je zelf op pad kunt om Nieuw-West te verkennen. Prima, want het is een fantastisch wandelgebied.

De Westelijke Tuinsteden hebben inmiddels hun geschiedenis. Dat blijkt duidelijk uit de selectie van foto's die Luuk Kramer voor zijn boek maakte. De perioden uit de bouwhistorie zijn goed af te lezen aan de architectuur. Dat is ook het aardige van Nieuw Nieuw-West. Terwijl op straat de mensen uit de optimistische tijd dat het volk nog een oerhollandse eenheid was, vervangen zijn door een veelkleurige menigte Nederlanders met een mix van Amsterdamse subculturen, herken je het verleden nog aan de gebouwen, straten en groenzones die het achterliet.

Luuk Kramer vertelt het verhaal van die verandering door nieuwbouw naast bestaande of gerenoveerde woningen te tonen, in opgeknapte of sleets geraakte straten. De naoorlogse jaren laten woningen zien die toen een fris elan uitstraalden, maar nu toch wel vermoeid ogen. De nieuwbouw heeft duidelijk het gezicht van deze tijd. Stenige gebouwen vaak, pront en met hedendaagse kwaliteit in de gevels, meer kleur, meer variatie. Hier en daar worden opsmuk en ornamenten niet geschuwd, en er is zelfs een traditioneel wijkje ontworpen door Rob Krier. Ook het duurzame dringt door in Nieuw-west en dan worden er liefst natuurlijke materialen gebruikt, zoals hout.

Toch zijn de layout en architectuur van nu verwant aan de ontwerpen uit de tijd van Van Eesteren. Kramer laat dat heel goed zien. Het rechthoekige aanzien van de buurten blijft behouden, de modernistische identiteit van Nieuw-West is geen geweld aangedaan. Het contrast met Rob Kriers wijk benadrukt het nog eens. Kramer heeft alles strak gefotografeerd, de architectuur staat centraal. Er zijn ook straatbeelden waarop bewoners te zien zijn, voorbijgangers die op de een of andere manier als acteurs in een decor rond lijken te lopen. De massaliteit van veel nieuwe gebouwen en de geringe mogelijkheid van toeëigening van het publieke domein vallen op. Een straat  in Nieuw-West is nog altijd vooral een rechtlijnig functionalistisch middel om je van A naar B te verplaatsen.

Grootschalig en complex
Drie hoofdstukken in Nieuw Nieuw-West geven achtergrond bij de foto's van Luuk Kramer. Theo van Oeffelt sprak met Far West directeur Jaques Thielen over tien jaar vernieuwing. Thielen vertelt hoe het immense project politiek, organisatorisch en financieel handen en voeten kreeg. De vernieuwing van de Westelijke Tuinsteden is complex, met niet alleen een stedenbouwkundig, maar ook een sociaal-economisch programma. De hele onderneming gaat snel van start en onderweg werd dus het nodige aangepast. Vanaf 2005 staan ook cultuur en het uitgaansleven prominent op het programma. Het leven in Nieuw-West moet een een extra dimensie krijgen. En een belangrijk deel van de financiering werd nu aan de corporaties overgelaten in ruil voor meer vrijheid om te bepalen wat ze precies gingen ontwikkelen en hoe ze dat zouden doen. De corporaties zullen zich inmiddels achter de oren krabben over die deal, de kredietcrisis was in 2005 nog niet in zicht. Maar Thielen is optimistisch: het tempo vertraagt wel, de doelstellingen worden niet losgelaten. Kan kloppen, we hebben dat eerder gezien in het Oostelijk Havengebied.

Een gewone stad
Bernard Hulsman merkt op dat in het 'Mekka van de modernistische stedenbouw' met zijn open layout en open collectieve groen de 'nieuwe beslotenheid' van de huidige stadsontwerpen oprukt. Gesloten bouwblokken, intieme straatjes, besloten hofjes, je vindt het inmiddels allemaal in Nieuw-West. De vormgeving verandert mee, je ziet expressionistische en postmoderne stijlelementen, met als  opvallend voorbeeld de 'ouderwets' gestileerde wijk Noorderhof in Slotermeer, ontworpen door neotraditionalist Rob Krier. Hulsman laat zien dat ook bij andere nieuwbouw traditionalistische elementen aanwezig zijn. De variatie neemt enorm toe. Nieuw-West begint steeds meer op een gewone stad te lijken, aldus Hulsman, maar blijft tuinstad door de behouden groenstructuur.

Werk in uitvoering
Kees de Graaf geeft een samenvatting van een debat over de vernieuwing. Werkt die nieuwe beslotenheid die Hulsman noemde niet het ontstaan van naar binnen gekeerde enclaves in de hand? Hoe pak je de spanningen aan die soms ontstaan door de mix van huurders en kopers? Welke bouwkundige aanpassingen kunnen daarbij helpen? Wat blijft er eigenlijk over van Van Eesterens plan, moet er niet minder gesloopt worden? Vincent van Rossem, hoogleraar Erfgoed, doet er in elk geval wat brommerig over. Bouwen we het helemaal vol of laten we open ruimten leeg? Hoe verander je een open plek eigenlijk in een echte ontmoetingsplek? Wat doe je met de plint, de begane grond die in het oude ontwerp vaak uit een blinde strook van bergingen bestond? Winkels, woningen, het heeft allemaal zijn haken en ogen. Allerlei vragen, een groep deskundigen bij elkaar, dus veel verschillende antwoorden.

Melancholie
Er zit een soort melancholie in dit soort boeken, waarin je ziet hoe het oude ingehaald wordt door het nieuwe en hoe een architectuur en een stadslayout, die voor een hele generatie de vertrouwde biotoop vormden, beginnen weg te glijden in de geschiedenis. Al die oude gebouwen beginnen er meer en meer bijzonder uit te zien. Het zal niet lang duren voor de schepping van Van Eesteren in zijn volle monumentaliteit zichtbaar is, als er tenminste voldoende erfgoed behouden blijft. Ondertussen heeft Luuk Kramer voor de zekerheid vastgelegd hoe de Westelijke Tuinsteden vlak na de eeuwwisseling veranderden.

Luuk Kramer (fotografie), Theo Van Oeffelt, Bernard Hulsman, Kees de Graaf . Nieuw Nieuw-West. Stedelijke vernieuwing in de Amsterdamse tuinsteden 2000-2010. Uitgeverij TOTH. Bussum, 2010. ISBN 978 90 6868 531 2. Prijs: 24,90.