Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg

Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg, historische atlas van de Brettenzone gaat over een halfgeheim gebied aan de westkant van Amsterdam. Rembrandt schetste er. Het IJ stroomde er, er waren eilanden, dijkdoorbraken. Er waren tuinen en boerderijen. Buitenplaatsen, een bordeel. Ruige natuur. Ook verrommeld ommeland van de stad, met plekken van industrie. Hoe ontstond het en wat gebeurde hier allemaal? Wat zie je nu nog van dat verleden en wat zijn de nieuwe plannen?

De Brettenzone is negen kilometer lang en vijfhonderd meter breed, een groene strook. Je ziet hem rechts van je als je Amsterdam aan de westkant verlaat via de Haarlemmerweg. En dan weet je  meteen waarom het gebied 'halfgeheim' is: je ziet het wel, maar je kunt er nauwelijks bij, want het wordt door de Haarlemmertrekvaart afgeschermd. Je bereikt de Bretten via ingangen aan de smalle west- en oostkant of, als je de toegang vindt, via het doolhof van anonieme weggetjes in het haven- en het bedrijventerrein aan het IJ: de noordkant.

Tussen Haarlemmermeer en Halfweg - Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian en Erik Schmitz

Voor de helft geheim. Want eigenlijk zijn veel Amsterdammers zonder het te weten wel eens in de Bretten geweest. Westerpark en Westergasfabriek, bekende cultuurlocaties in Amsterdam, vormen het oostelijke deel ervan. Ook die rare mix van kantoren, dwarsweg en treinenviaducten bij Sloterdijk ligt in de Bretten. Voorbij Sloterdijk komt alleen nog wie de weg weet: bezoekers van een sportpark en volkstuiniers. Nog verderop is niemandsland met ruwe natuur en een waterplas, overblijfsel van een doorbraak van de Spaarndammerdijk.

Het zand van Joop
Toch waren er plannen om de oude Brettenzone bij de naastgelegen tuinsteden Slotermeer en Geuzenveld te trekken. Stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren had De Bretten in zijn Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP) ingetekend als een groene strook voor natuur en ontspanning tussen de havenindustrie en de woonwijken. Vanuit de wijken leidde een drietal wegen je het gebied in.

Van die AUP-plannen kwam vooralsnog weinig terecht. Woningbouw in de Westelijke Tuinsteden had voorrang. Later, in jaren '60 en '70 wordt de haven haven in westelijke richting uitgebreid. Het boek besteedt hieraan een apart hoofdstuk. Het historische landschap verdween letterlijk onder 'het Zand van Joop', een twee meter dikke zandlaag, genoemd naar de toenmalige wethouder Economische Zaken J.M. den Uyl. De eeuwen oude Spaarndammerdijk ruimt definitief het veld - er resteren nu nog enkele honderden meters van deze ooit kilometers lange IJdijk.

Het Oer-IJ
Natuurgebied De Kluut in de Brettenzone De auteurs, Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian en Erik Schmitz, gaan verder terug in de tijd. De geschiedenis van de Brettenzone is opgedeeld in acht tijdschijven, vanaf de periode tot ca. 1000 tot nu in 2010. De eerste hoofdstukken vertellen met kaarten en afbeeldingen hoe water en land rond het Oer-IJ met elkaar omgingen - overstromingen, duinvorming, de groei van hoogveen, het weer wegtrekkende water. De Romeinen verkenden de streek vanuit hun vesting bij Katwijk, de eerste boeren ontgonnen het gebied. In de middeleeuwen is het nog altijd veel water, natte natuur en boerenland. De eerste dorpen rond Amsterdam ontstaan, zoals Sloterdijk en Osdorp. Voor de kust bij Sloten ligt nog het eiland De Hoorn in het IJ, eigendom van het Karthuizerklooster.

De Gouden Eeuw
Onze meetkundige tijd begint in de Bretten met de lineaalstreep die in 1631 op de kaart tussen Amsterdam en Haarlem werd getrokken voor de aanleg van de Haarlemmertrekvaart. Van oudsher waren de verbindingen tussen beide voorname steden natuurlijk belangrijk. Eerst liepen deze buitenom, over het verraderlijke IJ. Maar vanaf 1632 kon je veilig met de trekschuit binnendijks reizen.
De bevolking van Amsterdam groeit explosief, Amsterdam breidt zich uit in westelijke richting. De ook al rechtlijnig getekende grachtengordel, de Westelijke Eilanden en de Jordaan slokken grote stukken ommeland op. De stadsrand verrommelt met allerhande industrie, zoals het zaagmolencomplex bij de Kostverlorenkade - een van de molens staat er nog steeds, midden tussen de bebouwing.

Zaagmolens en houttransport bij de Kostverlorenvaart

Al die mannen
Amsterdam verdient ondertussen veel geld en rijke burgers bouwen daarmee hun buitenplaatsen. Ook het gewone volk ontvlucht de onwelriekende stad en gaat aan de wandel. Niet langs de lijnrechte trekvaart, maar over de kronkelige IJdijken. Frisse lucht met aan de ene kant de polders en aan de andere kant de zeilschepen die voorbij varen over het IJ - dat dan nog vlak achter de trekvaart ligt. Er komen herbergen om uit te rusten. Bij sommige ervan kunnen mannen terecht voor hun zinnelijke behoeftes, zoals in herberg 't Wijff met al die Mannen.
Na 1850 breekt de moderne tijd echt door. Trekvaart en paardentram raken uit beeld, de trein zorgt voor snel vervoer. Het Noordzeekanaal wordt uitgegraven. De nieuwe Staatstliedenbuurt en Spaarndammerbuurt schuiven de grens van Amsterdam verder naar het westen op. In de Bretten haalt de Westergasfabriek een eerste stuk groen weg.

Gebiedsbiografie
De expansie van Amsterdam en de greep die stad begint te krijgen op het platteland wordt prachtig beschreven en geïllustreerd. Het zijn veelzijdige historische schetsen in dit deel van het boek. Je ziet het gebied gewoon groeien - de auteurs spreken van een gebiedsbiografie. Alles komt aan de orde, wat er verdween en wat erbij kwam, hoe het oude zijn sporen naliet en hoe het gebied van vorm veranderde door de oprukkende stad. Door die verschillende perspectieven van stedenbouw, techniek, geografie en cartografie krijg je een beeld van wat 'verstedelijking' van zo'n zone om een stad nu eigenlijk betekent.

Bretten Walkabout Brettenskate

De belevingsindustrie promoot de Brettenzone met events als Bretten by Bike,
Bretten Walkabout en de Brettenskate.

De hoofdstukken die volgen zijn thematisch van opzet. We zijn dan bij de directe voorlopers van de huidige Brettenzone: het AUP, de Amsterdamse haven, die steeds verder westwaards trekt en in een volgend hoofdstuk de vele plannen voor het gebied. Op de volktuincomplexen na is daarvan niet veel terecht gekomen. De natuur verwilderde. Kunstenaars, motorcrossers en stadsnomaden trokken het gebied binnen. Criminelen hielden er informele schietpartijtjes. In de buurt van Halfweg groeiden Jacobse en Van Es terreintjes, waar zich meer of minder rommelige bedrijfjes vestigen.

Interviews
Zo'n vaag tussengebied is natuurlijk niets voor het hedendaagse Amsterdam. Dat moet opgeschoond en voor recreatieve consumptie en beleving geschikt gemaakt worden. Architect Heike Löhmann geeft haar doorwrochte visie op het gebied. Daarmee zijn we volledig in het nu en de toekomst belandt. De aanleg van de Westrandweg en de afwaardering van de Haarlemmerweg bieden grote mogelijkheden. In historisch omgekeerde richting: van verstedelijking terug naar verlandelijking. De Haarlemmer Trekvaart wordt weer bevaarbaar en de toegangswegen vanuit de tuinsteden komen er alsnog. Bezoekers worden gerouteerd langs stukjes historie, aangename verblijfsplekken en beleefbare reepjes natuur die het havengebied backstage uit het zicht houden. De Brettenzone wordt opgewaardeerd met beheerst avontuur. Een optimistisch verhaal, dat de methode van de hedendaagse landschapsarchitect heel aardig illustreert. 

In interviews komen ook de projectleider van het Teleport gebied bij Sloterdijk, een landschapsarchitect en de stadsecoloog aan het woord. Interessante verhalen die ook weer laten zien hoe eigentijdse ontwerpers van de Amsterdam naar zo'n overgeschoten lap grond kijken. Er zijn ook stemmen uit het verleden, waarin iets van de weemoed van het gebied doorklinkt - interviews met oudbewoners, een stadsnomade en een gerijpte kunstenaar-activist.

Kunstwerk 'Stonehenge' op heuvel bij de kruising Haarlemmerweg - Australiëhavenweg

Kunstwerk, bijgenaamd Stonehenge. Op een heuvel - restant van een viaduct - naast de autoweg bij kruispunt Haarlemmerweg en Australiëhavenweg.

Speurtocht
Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg is een fascinerende ontdekkingsreis door een historisch landschap en zijn toekomst. Een mooi boek: vaardig geschreven, met goed gekozen illustraties en kaarten. Uitgegeven in dubbelbreed formaat, zodat  plattegronden van de langgerekte zone erin passen. Op dit moment wordt het meest oostelijke stuk van de Brettenzone al druk bezocht. Hier vindt je het Westerpark en de Westergasfabriek. Maar weinig mensen weten dat je vandaar dieper de Bretten in kunt trekken. Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg maakt het zeer verleidelijk om dit toch maar eens te doen. Er zijn routekaarten en beschrijvingen van wat er naast natuur allemaal te zien is van de cultuurhistorie. En van de resten van half afgemaakte plannen: de Brettenzone is 'een openluchtmuseum van ruimtelijke intenties' die hun sporen nalieten.

Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg. Historische atlas van de Brettenzone.
Auteurs:
Jaap Evert Abrahamse, Menne Kosian en Erik Schmitz
112 blz. met vele illustraties in kleur.
ISBN 978 906868 515 2.
Prijs: € 29,50
Uitgeverij Toth, Bussum, 2010.